Ra đời năm 1881, tuyến đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho một thời đã in dấu bao kỷ niệm của người dân vùng đất phương Nam.
Tuyến đường sắt đầu tiên của Đông Dương, dài hơn 70 km
Khi xâ.m chi.ếm Việt Nam, người Pháp muốn xây dựng tuyến đường sắt đi các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long nhằm khai thác vùng đất giàu có này. Sau những cuộc tranh luận kéo dài về hiệu quả kinh tế và sự cần thiết, đầu năm 1881, họ quyết định xây đường sắt từ Sài Gòn tới Mỹ Tho dài hơn 70 km. Đây cũng là tuyến đường sắt đầu tiên của Đông Dương, với tổng kinh phí gần 12 triệu France. Mọi vật liệu đều chở từ Pháp sang.
Vào giữa năm, công trường được tổ chức quy mô, rất khẩn trương, huy động 11.000 lao động và có mặt nhiều s.ĩ qu.an cô.ng bi.nh cùng nhiều kỹ sư từ Pháp sang. Theo các tài liệu được lưu giữ, phần lớn tuyến đường sắt này xuyên qua những cánh đồng và đường dân cư. Trong đó, một số đoạn đất thấp và bùn lầy phải mất thêm thời gian gia cố nền đường.
Dấu tích còn lại ở khu vực TP.HCM hiện nay là cuối con đường đi ngang Công ty Phân bón Bình Điền, xã Tân Kiên, huyện Bình Chánh. Nơi đây bắt gặp trụ cầu nằm ngay sát mép sông Chợ Đệm được xây bằng đá hộc phía dưới và gạch thẻ phía trên. Phía bên kia sông, cuối đường Rạch Cát thuộc phường 7, Q.8 cũng có một trụ cầu tương tự. Đây chính là hai trụ cầu đường sắt Bình Điền, vượt sông Chợ Đệm, nằm cách cầu đường bộ hiện hữu về phía hạ lưu khoảng 300m.
Ở thị trấn Tân Hiệp, huyện Châu Thành, tỉnh Tiền Giang có một ấp với cái tên khá lạ “ấp Ga”. Bà Trương Thị Ngộ năm nay đã 74 tuổi, nhưng vẫn nhớ như in thời kỳ tuyến đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho chạy qua khu vực nhà bà. “Mỗi lần thấy tàu đi qua là đám trẻ con reo lên vui sướng. Nói thiệt hồi đó, cứ ước được một lần đi tàu là vui biết mấy nhưng chưa bao giờ được đi”, bà Ngộ nói.
Theo lời người dân địa phương, dọc tuyến đường sắt này có 15 nhà ga, được xây dựng theo một kiểu giống nhau là nhà hai mái. Tường được xây bằng gạch đinh dày 20cm. Hai đầu mái nhà được xây một mái vòm ra phía đường ray để hành khách lên xuống thuận tiện, khỏi bị mưa nắng.
>>> Xem thêm: Cách ăn uống tinh tế của người Hà Nội xưa: Không tham lam bới chọn, miếng ngon mời người lớn
Đường sắt bị ngăn cách bởi hai con sông, tàu phải chạy trên phà
Đặc điểm của khu vực Tây Nam bộ là hệ thống sông ngòi chằng chịt, vấn đề nan giải mà tuyến đường sắt gặp phải là vượt qua những con sông lớn. Tuyến đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho phải vượt qua hai sông lớn là sông Vàm Cỏ Đông và Vàm Cỏ Tây. Nhà thầu Pháp đã đặt hãng Eiffel làm hai cầu sắt lớn là cầu Bến Lức (qua sông Vàm Cỏ Đông) và cầu Tân An (qua sông Vàm Cỏ Tây) để xe lửa chạy qua.
Tuy nhiên khi tuyến đường sắt được xây dựng vào đầu năm 1881 sau 4 năm đã hoàn thành, thì hai cây cầu này vẫn chưa xong. Nhà thầu Pháp quyết định làm hai chiếc phà lớn có thể chở 10 toa tàu, trên phà có gắn đường ray. Khi tàu đến gần bờ sông thì được tháo ra để chạy xuống phà chở qua bên kia sông rồi nối vào lại.
Hình ảnh đoàn xe lửa dài chạy x.ì kh.ói kêu ầm ầm trên 2 thanh sắt và hình ảnh chiếc phà đưa xe lửa qua sông đã khiến người dân thời đó rất thích thú và ngưỡng mộ. Ngày 20/7/1885 chuyến tàu đầu tiên xuất phát từ ga Sài Gòn, vượt sông Vàm Cỏ Đông đến ga cuối cùng tại trung tâm thành phố Mỹ Tho, đánh dấu sự ra đời của ngành đường sắt Việt Nam. Tuyến đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho được đánh giá là giúp thay đổi hẳn tư duy giao thông của người Việt vào cuối thế kỷ 19 khi chỉ có hai phương tiện là ngựa và ghe thuyền. Đến tháng 5/1886, khi hai cây cầu sắt Bến Lức, Tân An hoàn thành thì mới chấm dứt cảnh “tàu lụy phà”.
Ông Nguyễn Văn Ca (80 tuổi, ngụ phường 2, TP Tân An) kể: Cầu Tân An bằng sắt hồi đó làm rất chắc chắn. Đây là cầu đơn, đi chung giữa đường sắt và đường bộ, tĩnh không thông thuyền khoảng 10m để thuận lợi cho phương tiện thủy chạy ở dưới. Theo các tài liệu còn ghi lại, thời gian đầu, xe lửa Sài Gòn – Mỹ Tho sử dụng đầu kéo là máy hơi nước nên chạy tốc độ bất thường. Khi lên dốc qua cầu, nhiều lúc nồi không đủ hơi để chạy nên có khi bị tuột xuống. Năm 1896, tuyến đường được đầu tư các đầu máy loại mới 220-T-SACM có công suất kéo mạnh hơn. Thời gian đi hết toàn tuyến khoảng 2 tiếng 30 phút. Càng về sau được rút ngắn chưa tới 2 tiếng. Tốc độ trung bình khoảng 37km/h.
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu, ý muốn ban đầu của Pháp là xây tuyến đường sắt đến Vĩnh Long, sau đó nối tiếp đến Phnom Penh (Campuchia). Song, do cuộc kh.ai th.ác thu.ộc đị.a lần thứ hai của họ gặp khó khăn nên kế hoạch chỉ xây đến Mỹ Tho mà thôi.
Từ khi được đưa vào sử dụng tuyến đường sắt này rất lãi, có năm lên đến 4 triệu France. Nhưng đến thập kỷ 50 của thế kỷ 20, xe hơi phát triển cùng hệ thống đường bộ Sài Gòn – Mỹ Tho được đầu tư gần như xa lộ nên người ta chuyển sang đi đường bộ. Có những ngày cả đoàn tàu chỉ có vài chục người. Năm 1958, tuyến đường sắt này đã bị chính quyền Sài Gòn cũ cho ngừng chạy.
Với 73 năm tồn tại, tuyến xe lửa Sài Gòn – Mỹ Tho đã tác động mạnh vào đời sống, tình cảm, tập quán, văn hóa… của người dân Nam bộ, đặc biệt là khu vực phía bắc sông Tiền. Qua bao nhiêu thời gian, tuyến đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho giờ chỉ còn lại trong ký ức những người lớn tuổi.
