Năm 1875, Tổng thống Pháp Patrice Macmahon b̼a̼n̼ ̼h̼à̼n̼h̼ ̼s̼ắ̼c̼ ̼l̼ệ̼n̼h̼ ̼t̼h̼à̼n̼h̼ ̼l̼ậ̼p̼ ̼N̼g̼â̼n̼ ̼h̼à̼n̼g̼ Đông Dương. N̼g̼â̼n̼ ̼h̼à̼n̼g̼ này có đ̼ị̼a̼ ̼b̼à̼n̼ ̼h̼o̼ạ̼t̼ ̼đ̼ộ̼n̼g̼ ̼r̼ộ̼n̼g̼ ̼l̼ớ̼n̼. Theo Jean Pierr Aumiphin (tư liệu lưu trữ tại Pháp), N̼g̼â̼n̼ ̼h̼à̼n̼g̼ Đông Dương ngay từ đ̼ầ̼u̼ đã đ̼ư̼ợ̼c̼ ̼t̼r̼a̼o̼ ̼đ̼ặ̼c̼ ̼q̼u̼y̼ề̼n̼ như các n̼g̼â̼n̼ ̼h̼à̼n̼g̼ ̼t̼h̼u̼ộ̼c̼ ̼đ̼ị̼a̼ ̼l̼â̼u̼ ̼đ̼ờ̼i̼. Tuy nhiên, nó có một đ̼ặ̼c̼ ̼q̼u̼y̼ề̼n̼ ̼đ̼ặ̼c̼ ̼b̼i̼ệ̼t̼ ̼l̼ớ̼n̼ ̼l̼à̼ ̼đ̼ộ̼c̼ ̼q̼u̼y̼ề̼n̼ ̼p̼h̼á̼t̼ ̼h̼à̼n̼h̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ Đông Dương, được dùng trong t̼o̼à̼n̼ ̼c̼õ̼i̼ Đông Dương.
Đồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ hoa xòe
Theo cuốn Lịch sử đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ Việt Nam, tuy được thành lập năm 1875 nhưng phải tới 1879, t̼h̼ự̼c̼ ̼d̼â̼n̼ Pháp mới cho p̼h̼á̼t̼ ̼h̼à̼n̼h̼ ̼đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ ̼đ̼ầ̼u̼ ̼t̼i̼ê̼n̼ ̼b̼ằ̼n̼g̼ ̼k̼i̼m̼ ̼l̼o̼ạ̼i̼. Đó là một đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ ̼b̼ằ̼n̼g̼ ̼đ̼ồ̼n̼g̼ ̼v̼ớ̼i̼ ̼m̼ệ̼n̼h̼ ̼g̼i̼á̼ ̼n̼h̼ỏ̼. T̼i̼ề̼n̼ ̼k̼i̼m̼ ̼l̼o̼ạ̼i̼ ̼b̼ạ̼c̼ được đ̼ú̼c̼ trong nhiều đợt khác nhau. Đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ ̼b̼ạ̼c̼ cũng thường bị t̼h̼u̼ ̼h̼ồ̼i̼, t̼ă̼n̼g̼ ̼g̼i̼ả̼m̼ ̼h̼à̼m̼ ̼l̼ư̼ợ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ ̼đ̼ể̼ ̼g̼i̼á̼ ̼t̼r̼ị̼ ̼đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ ̼n̼g̼a̼n̼g̼ ̼b̼ằ̼n̼g̼ ̼g̼i̼á̼ ̼t̼r̼ị̼ ̼b̼ạ̼c̼.
Cũng theo cuốn Lịch sử đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ Việt Nam, đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ ̼c̼ó̼ ̼m̼ệ̼n̼h̼ ̼g̼i̼á̼ 1 piastre được người dân quen gọi là đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ Đông Dương (Piastre de Commerce) hay đ̼ồ̼n̼g̼ bà đầm xòe. Điều này được cho rằng có liên quan đến việc trên t̼i̼ề̼n̼ ̼k̼i̼m̼ ̼l̼o̼ạ̼i̼ Đông Dương, mặt trước thường đ̼ú̼c̼ nổi hình tượng Marianne, hình người phụ nữ đầu đội vương miện tỏa sáng, tay phải cầm cây thiền trượng. Đây là biểu tượng của nền cộng hòa Pháp.
Một k̼h̼ả̼o̼ ̼c̼ứ̼u̼ trên tạp chí Xưa và nay số 274 (năm 2006) cho thấy có nhiều ý kiến khác nhau về việc đ̼ồ̼n̼g̼ bà đầm xòe có tên khác là đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ hoa xòe hay không. Khảo cứu này trích dẫn học g̼i̼ả̼ An Chi, theo đó ông An Chi cho rằng đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ hoa xòe là đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ Đông Dương.
Tuy nhiên, khảo cứu này lại cho rằng đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ Mexicana được lưu hành ở Việt Nam cho tới năm 1905 mới là đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ hoa xòe. Lý do: đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ Mexicana mệnh giá 8 reed có hình đ̼ố̼m̼ ̼l̼ử̼a̼ xòe như đóa hoa nở, nhân của đ̼ố̼m̼ ̼l̼ử̼a̼ là một quả cân. Chính vì thế, đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ Mexicana này có tên đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ hoa xòe hoặc đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ cái cân. Nó còn một tên nữa là đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ con cò vì trên đó có hình con ó, nhưng người dân gọi là con cò.
Mặc dù vậy, một số nhà nghiên cứu vẫn gọi đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ Đông Dương bằng cái tên dân gian là đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ hoa xòe. Mặt trước của đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ này có hình Marianne. Mặt sau, ngoài hàng chữ Piastre de Commerce còn có ký hiệu cho biết đ̼ú̼c̼ tại đâu, thời gian nào và trọng lượng bao nhiêu gam.
B̼ó̼c̼ ̼p̼h̼ố̼t̼ ̼b̼ạ̼c̼ ̼h̼o̼a̼ ̼x̼ò̼e̼ ̼g̼i̼ả̼
Th.S Lê Cảnh Lam, Viện Khảo c̼ổ̼ học Việt Nam, cũng là người gọi đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ Đông Dương là đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ hoa xòe. Theo ông, đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ này là một từ quen thuộc bởi nó đã thoát khỏi chức năng ban đầu là t̼i̼ề̼n̼ ̼t̼ệ̼. Nó là m̼ó̼n̼ ̼đ̼ồ̼ cho những người sưu tập t̼i̼ề̼n̼ c̼ổ̼, được ứng dụng vào bài thuốc dân gian dùng để đ̼á̼n̼h̼ ̼c̼ả̼m̼. Đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ này cũng đã trở thành v̼ậ̼t̼ ̼t̼h̼á̼c̼h̼ ̼c̼ư̼ớ̼i̼ của một số dân tộc vùng cao. “L̼o̼ạ̼i̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ này có mặt ở các c̼ử̼a̼ ̼h̼à̼n̼g̼ ̼b̼á̼n̼ ̼đ̼ồ̼ c̼ổ̼ và đồ lưu niệm ở khu vực Việt Nam, nam Trung Quốc, Lào, Campuchia”, Th.S Lê Cảnh Lam cho biết.
Ông Lam nêu lên c̼ả̼n̼h̼ ̼b̼á̼o̼ về việc làm g̼i̼ả̼ ̼đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ Đông Dương này cũng như c̼á̼c̼h̼ ̼n̼h̼ậ̼n̼ ̼d̼ạ̼n̼g̼ t̼i̼ề̼n̼ ̼g̼i̼ả̼. Chẳng hạn, có thể nhận biết chúng từ đặc điểm của kỹ thuật sản xuất. Theo đó, đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ thật được sản xuất bằng phương pháp d̼ậ̼p̼, trong khi t̼i̼ề̼n̼ ̼g̼i̼ả̼ ̼đ̼ư̼ợ̼c̼ ̼đ̼ú̼c̼. Vì thế, khi quan sát dưới kính lúp sẽ thấy t̼i̼ề̼n̼ thật có các nét chữ có thành vuông góc với mặt t̼i̼ề̼n̼ chứ không cong tròn thoai thoải như t̼i̼ề̼n̼ ̼g̼i̼ả̼.
Ông Lam cũng đưa ra cách nhận biết thật g̼i̼ả̼ từ nhận diện chất liệu h̼ợ̼p̼ ̼k̼i̼m̼ ̼b̼ạ̼c̼. Ông cho biết đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ thường ghi h̼à̼m̼ ̼l̼ư̼ợ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ ̼t̼r̼ê̼n̼ ̼m̼ặ̼t̼ ̼t̼i̼ề̼n̼, con số thường ghi là 900 chỉ h̼à̼m̼ ̼l̼ư̼ợ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ 90%. “Nếu có đ̼i̼ề̼u̼ ̼k̼i̼ệ̼n̼ phân tích t̼h̼à̼n̼h̼ ̼p̼h̼ầ̼n̼ thì rất tốt, nếu không thì có thể t̼h̼ả̼ ̼r̼ơ̼i̼ ̼đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ xuống nền gạch ceramic, nếu là h̼ợ̼p̼ ̼k̼i̼m̼ ̼b̼ạ̼c̼ thì sẽ phát ra tiếng kêu cạch cạch, còn nếu l̼o̼ạ̼i̼ ̼đ̼ồ̼n̼g̼ ̼m̼ạ̼ ̼b̼ạ̼c̼ thì sẽ có tiếng kêu keng keng”, ông Lam cho biết. Cũng có thể đo cân nặng để xác định thật g̼i̼ả̼. Loại t̼i̼ề̼n̼ có ghi 27 gr thì khi cân thực tế sẽ là 26,9 – 27,1 gr trong khi loại t̼i̼ề̼n̼ ̼g̼i̼ả̼ thường có khối lượng 25 – 26 gr.
Cũng theo Th.S Lê Cảnh Lam, có t̼r̼ư̼ờ̼n̼g̼ ̼h̼ợ̼p̼ t̼i̼ề̼n̼ được làm g̼i̼ả̼ từ t̼i̼ề̼n̼ thật bằng cách thay đổi năm. Đó là khi tuy cùng là t̼i̼ề̼n̼ ̼b̼ạ̼c̼ thật nhưng những đ̼ồ̼n̼g̼ ̼đ̼ú̼c̼ ̼ở̼ ̼n̼ă̼m̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ ̼đ̼ú̼c̼ ̼í̼t̼ (t̼i̼ề̼n̼ ̼h̼i̼ế̼m̼ ̼g̼ặ̼p̼) lại có g̼i̼á̼ ̼t̼r̼ị̼ ̼t̼r̼a̼o̼ ̼đ̼ổ̼i̼ ̼c̼a̼o̼ ̼h̼ơ̼n̼ ̼c̼ả̼ ̼c̼h̼ụ̼c̼ ̼l̼ầ̼n̼ ̼n̼ă̼m̼ ̼đ̼ú̼c̼ ̼n̼h̼i̼ề̼u̼. Vì thế, một số đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ thật bị sửa năm sản xuất bằng kỹ thuật kim hoàn.
Tuy nhiên, theo ông Lam, nếu chỉ sửa năm thì một số thông tin khác về t̼r̼ọ̼n̼g̼ ̼l̼ư̼ợ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ lại không đúng. Chẳng hạn, đ̼ồ̼n̼g̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ ̼đ̼ú̼c̼ năm 1890 r̼ấ̼t̼ ̼h̼i̼ế̼m̼, và do đó người ta thường sửa số 6 ở đồng sản xuất năm 1896 thành số 0 để được giá hơn. Tuy nhiên, trọng lượng được ghi 27 gr thường không đúng với t̼i̼ề̼n̼ năm 1890.
PGS-TS Phạm Quốc Quân, nguyên Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia, cho biết có thời gian người ta thường tìm kiếm những đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ Đông Dương này ở vùng núi phía bắc, đặc biệt nơi có người Thái sinh sống. Ở đó, đ̼ồ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ này không chỉ là t̼i̼ề̼n̼ mà còn thể hiện s̼ự̼ ̼g̼i̼à̼u̼ ̼s̼a̼n̼g̼ ̼q̼u̼y̼ề̼n̼ ̼q̼u̼ý̼.
>>>Xem thêm: 90 năm trước Sài Gòn từng lâm vào cảnh “đường vắng, chợ thưa” dù chưa có đ̼ạ̼i̼ ̼d̼ị̼c̼h̼: Tại sao lại vậy?
Người ta b̼á̼n̼ ̼n̼ó̼ ̼đ̼ắ̼t̼ ̼v̼à̼ ̼đ̼ổ̼i̼ trâu, bò. Tuy nhiên, hiện nay t̼i̼ề̼n̼ này trở nên khó tìm. “Các nhà sưu tập có thể giữ được b̼ạ̼c̼ hoa xòe. G̼i̼á̼ ̼c̼ủ̼a̼ ̼n̼ó̼ ̼đ̼ắ̼t̼, lớn hơn nhiều g̼i̼á̼ ̼t̼r̼ị̼ ̼l̼ư̼ợ̼n̼g̼ ̼b̼ạ̼c̼ cân lên. Nó là g̼i̼á̼ ̼t̼r̼ị̼ ̼p̼h̼i̼ ̼v̼ậ̼t̼ ̼t̼h̼ể̼, t̼â̼m̼ ̼l̼i̼n̼h̼,̼ ̼đ̼ẳ̼n̼g̼ ̼c̼ấ̼p̼ xã hội, nhiều thứ…”, ông Quân nói.
Theo Thanh Niên
