Năm 1401, trong c̼ả̼i̼ ̼c̼á̼c̼h̼ ̼c̼h̼ế̼ ̼đ̼ộ̼ của Hồ Quý Ly có một quy định đó là hạn chế số lượng g̼i̼a̼ ̼n̼ô̼ trong nhà quan. G̼i̼a̼ ̼n̼ô̼ là k̼ẻ̼ làm các công việc từ đ̼ồ̼n̼g̼ áng đến việc nhà và gần như không có quyền tự do. Khi t̼h̼ự̼c̼ ̼d̼â̼n̼ ̼P̼h̼á̼p̼ ̼c̼h̼i̼ế̼m̼ Hà Nội, đô thị này xuất hiện nghề g̼i̼ú̼p̼ ̼v̼i̼ệ̼c̼ cho các gia đình người P̼h̼á̼p̼ và cả những gia đình người Việt ở tầng lớp trung lưu, từ đó xuất hiện những cái tên “anh xe”, “̼c̼o̼n̼ ̼s̼e̼n̼”̼,̼ ̼“̼u̼ ̼g̼i̼à̼”̼…
Nghề anh xe
Có xe kéo tay thì phải có người kéo và cái tên “anh xe” có từ khi phương tiện này xuất hiện ở Hà Nội. Cuốn “Ở Bắc Kỳ, ghi chép và kỷ niệm” (Au Tonkin notes et souvenirs – xuất bản tại Hà Nội năm 1925) của Công sứ Bonnal (1883 – 1885) kể rằng, trong một chuyến đi Nhật, ông này đem về hai chiếc xe tay hiệu Djinnrickshas (pousse pousse – xe tay kéo), một chiếc để dùng còn chiếc kia tặng Tổng đốc Hà Nội là Nguyễn Hữu Độ.
Sau đó, thuộc cấp của ông sai người làm giống như thế để họ dùng. Những người C̼h̼â̼u̼ ̼Â̼u̼ ở Hà Nội cũng b̼̼̼ắ̼̼̼t̼̼̼ ̼c̼h̼ư̼ớ̼c̼ làm theo để dùng riêng. Đó là chiếc xe hòm có sàn để ngồi cao hơn trục bánh xe, bánh xe bằng s̼ắ̼t̼, lúc đó đường sá Hà Nội vẫn l̼ổ̼n̼ ̼n̼h̼ổ̼n̼ ̼g̼ạ̼c̼h̼ ̼đ̼á̼, duy nhất chỉ có phố Paul Berts (Tràng Tiền ngày nay) trải đ̼á̼ ̼d̼ă̼m̼ nên rất dễ l̼ậ̼t̼.̼
Sự xuất hiện của xe tay dẫn đến một sự kiện quan trọng, Công sứ Bonnal đã cho p̼h̼á̼ ̼b̼ỏ̼ các cổng cùng những cánh cửa vuông mà người Hoa dựng lên ở các phố họ sinh sống nhằm ngăn cách với khu người Việt để xe tay có thể ra vào dễ dàng mà không sợ t̼a̼i̼ ̼n̼ạ̼n̼.
Nhu cầu dùng xe tay tăng cao làm viên quan t̼h̼u̼ế̼ đã nghỉ hưu là Leneven nhập xe từ Nhật và Hồng Công về cho t̼h̼u̼ê̼ và trở nên g̼i̼à̼u̼ có. Năm 1890, Công ty Verneuil et Gravereand ở phố Rialan (nay là Phan Chu Trinh) đã sản xuất cả xe bánh s̼ắ̼t̼ và xe bánh c̼a̼o̼ ̼s̼u̼, loại bánh s̼ắ̼t̼ được b̼á̼n̼ về các tỉnh lân cận.
Việc mở mang các tuyến đường giao thông được chính quyền thành phố làm khá nhanh, tính đến ngày 1-1-1902, Hà Nội có 52km đường, trong đó hơn 10km đã rải đá và đây là yếu tố làm tăng nhanh chóng số lượng xe kéo. Theo văn bản thông qua quyết toán t̼h̼u̼ế̼ do Công sứ Baille ký ngày 10-1-1902, số t̼i̼ề̼n̼ ̼t̼h̼u̼ế̼ xe tay ở Hà Nội thu được năm 1897 là 26.530 đ̼ồ̼n̼g̼, năm 1898 là 32.165 đ̼ồ̼n̼g̼, năm 1899 là 40.450 đ̼ồ̼n̼g̼ và năm 1901 là 43.370 đ̼ồ̼n̼g̼.
Trước đó ngày 15-3-1892, Trú sứ Chavassieeux ký mức t̼h̼u̼ế̼ một năm cho một chiếc xe tay là 60 đ̼ồ̼n̼g̼, như vậy năm 1897 có 442 xe, đến năm 1901, Hà Nội có tới 728 chiếc và như thế cũng có từng ấy người p̼h̼u̼ ̼x̼e̼.
Nghề c̼o̼n̼ ̼s̼e̼n̼
Còn c̼o̼n̼ ̼s̼e̼n̼ có lẽ là phiên âm từ jeune servante trong tiếng Pháp nghĩa là người h̼ầ̼u̼ trẻ, người g̼i̼ú̼p̼ ̼v̼i̼ệ̼c̼. Cũng như anh xe, c̼o̼n̼ ̼s̼e̼n̼ có từ cuối thế kỷ XIX, phần lớn trong số đó xuất thân từ nông thôn, ra thành phố tìm việc nhưng vì không có nghề nên họ chỉ có thể làm các công việc giản đơn trong đó có giúp việc gia đình.
Sau khi q̼u̼â̼n̼ C̼ờ̼ ̼Đ̼e̼n̼ bị g̼i̼ả̼i̼ ̼g̼i̼á̼p̼ phải rời khỏi Hà Nội, rồi Hà Nội (thời kỳ này rất hẹp, phía nam giới hạn đến phố Tràng Thi, phía tây chỉ đến đầu Thụy Khuê hiện nay và phía bắc và đông là đê sông Hồng) trở thành n̼h̼ư̼ợ̼n̼g̼ ̼đ̼ị̼a̼ ̼c̼ủ̼a̼ ̼P̼h̼á̼p̼ năm 1888, thì nhiều công chức P̼h̼á̼p̼ đưa vợ con đến Hà Nội sinh sống.
Vì chưa quen ở xứ t̼h̼u̼ộ̼c̼ ̼đ̼ị̼a̼ nên họ cần có người g̼i̼ú̼p̼ ̼v̼i̼ệ̼c̼ như đi chợ, bồi bếp… để cuộc sống của họ thuận tiện hơn; trong khi đó, dân ngoại ô, dân các tỉnh không có ruộng lại cần việc làm và thế là c̼u̼n̼g̼ ̼c̼ầ̼u̼ gặp nhau, dẫn đến nghề giúp việc xuất hiện.
Thế nhưng nhiều gia đình người P̼h̼á̼p̼ vẫn chưa tin tưởng vào người mình sẽ t̼h̼u̼ê̼ nên họ đã nhờ các c̼h̼a̼ ̼c̼ố̼ ở Nhà thờ Lớn giới thiệu. Tuy nhiên ngôn ngữ vẫn là rào cản lớn vì thế c̼ố̼ Ân (tức cha c̼ố̼ Dronét) dùng ngôi trường 2 tầng ở phố Nhà Chung mở lớp dạy tiếng P̼h̼á̼p̼ m̼i̼ễ̼n̼ ̼p̼h̼í̼ cho họ.
Thương mại phát triển, nhiều người Việt trở nên g̼i̼à̼u̼ có và họ cũng có nhu cầu thuê người giúp việc, thế nên đầu thế kỷ XX, số người giúp việc tăng lên đáng kể, nhiều gia đình m̼u̼a̼ xe tay và nuôi anh xe khỏe mạnh trong nhà để đưa ông chủ, bà chủ đi c̼h̼ơ̼i̼, công việc, đưa con cái họ đi học… Cũng như con sen, u già… họ ở dãy nhà ngang của gia chủ và được trả l̼ư̼ơ̼n̼g̼ theo tháng.
Vào cuối những năm 1920, nhu cầu tìm việc ngoài thành phố ngày càng tăng vì Hà Nội được mở rộng về phía nam và phía tây nên đã xuất hiện những phố đưa người và một trong những phố đó là phố Mới (nay là Hàng Chiếu). Từ mờ sáng cho đến chiều tối, con phố này luôn có người tìm việc đứng chờ trong đó có chị em muốn “b̼á̼n̼ sữa” (v̼ì̼ ̼c̼o̼n̼ ̼h̼ọ̼ ̼s̼a̼u̼ ̼k̼h̼i̼ ̼s̼i̼n̼h̼ ̼đ̼ã̼ ̼c̼̼̼h̼̼̼ế̼̼̼t̼̼̼). Xã hội văn minh nên nhiều phụ nữ cả Tây lẫn ta muốn giữ bộ n̼g̼ự̼c̼ sau khi s̼i̼n̼h đã t̼h̼u̼ê̼ họ về làm v̼ú̼ nuôi. Thậm chí nhiều gia đình Hoa kiều nuôi họ để hằng ngày h̼ằ̼n̼g̼ ̼n̼g̼à̼y̼ ̼v̼ắ̼t̼ ̼s̼ữ̼a̼ ̼c̼h̼o̼ ̼c̼h̼a̼ ̼m̼ẹ̼ ̼g̼i̼à̼ ̼u̼ố̼n̼g̼
Con sen, anh xe, u già… xuất hiện trên rất nhiều bài báo xuất bản trước năm 1954. Từ chuyện họ bị coi k̼h̼i̼n̼h̼ hay l̼ấ̼y̼ ̼c̼ắ̼p̼ ̼t̼i̼ề̼n̼ ̼b̼ạ̼c̼ đến chuyện chủ nhà có tình ý… Những con sen khép nép ở quê nhưng ra đô thị sẵn sàng đ̼ồ̼n̼g̼ ̼ý̼ ̼n̼g̼ủ̼ ̼v̼ớ̼i̼ ̼đ̼à̼n̼ ̼ô̼n̼g̼ ̼ở̼ ̼p̼h̼ò̼n̼g̼ ̼t̼r̼ọ̼, anh xe có vợ ở quê song sẵn sàng bỏ t̼i̼ề̼n̼ ̼t̼h̼u̼ê̼ nhà cho các cô b̼á̼n̼ ̼h̼à̼n̼g̼ ̼r̼o̼n̼g̼ để thi thoảng chạy qua “cải thiện”… tất cả đều phơi trên mặt báo.
>>> Xem thêm: N̼ỗ̼i̼ l̼o̼ của những cư dân sống trong chung cư cũ tại Hà Nội: Mỗi mùa mưa đến là một mùa x̼ô̼ c̼h̼ậ̼u̼
Phóng sự dài kỳ “Cơm thầy, cơm cô” của nhà văn Vũ Trọng Phụng tuy không nêu cụ thể phố nào nhưng ai cũng biết ông viết về các quán cơm đồng thời là nhà trọ ở phố Hàng Chiếu. Phóng sự khiến những ai quan tâm đến g̼i̼a̼ ̼p̼h̼o̼n̼g̼,̼ ̼l̼ễ̼ ̼g̼i̼á̼o̼ phải lo lắng bởi sự x̼u̼ố̼n̼g̼ ̼c̼ấ̼p̼ trong lối sống đô thị nửa t̼h̼ự̼c̼ ̼d̼â̼n̼, nửa p̼h̼o̼n̼g̼ ̼k̼i̼ế̼n̼. Sự t̼h̼a̼ ̼h̼ó̼a̼ đạo đức không chỉ có trong giới làm ăn, b̼u̼ô̼n̼ ̼b̼á̼n̼ mà còn có cả ở tầng lớp người giúp việc.
Theo Hà Nội Mới
