Những con đường cái quan, đường liên tỉnh hay thậm chí đường đê đã là một phần quen thuộc trong đời sống người Việt mỗi khi bước chân ra khỏi lũy tre làng.
Giao thông đường bộ
Những đường bộ lớn người xưa gọi đường cái quan, hay là quốc lộ, tỉnh lộ, với ba con đường chính. Một từ Mục Nam quan qua Lạng Sơn đến phủ Lạng Thương vào Kinh Bắc rồi đến Thăng Long, một từ Vân Nam qua Lào Cai, theo tả ngạn sông Hồng xuống Yên Bái, Phú Thọ, Vĩnh Yên rồi vào Thăng Long, một từ Móng Cái men theo Quảng Yên vào Hải Phòng và Hải Dương, có con đường cổ từ Phả Lại xuyên qua huyện Thuận Thành vào Luy Lâu rồi cũng đến Thăng Long.
Những con đường cái quan này đều được đắp cẩn thận bằng đất nện, ở những chỗ hay sạt lở người ta có thể kè đá. Thời Lý – Trần, ba con đường này có thể rộng bốn đến năm thước tây, đủ cho đạo quân với năm người lính dàn hàng ngang, hay hai cỗ xe ngựa chạy song song.
Cứ mươi dặm, tùy theo địa hình, người ta lại đặt một quán trạm, gọi là trạm đình, hay dịch đình, cho người qua lại nghỉ ngơi hoặc là nơi đổi ngựa trạm cho lính chạy thư từ của triều đình. Qua từng đạo, người đi lại gặp một cửa quan, hoặc thành nhỏ trấn thủ, và người đi cần xuất trình giấy tờ, thông báo lộ trình cho quan chức, nếu buôn bán thì đ̼ó̼n̼g̼ ̼t̼h̼u̼ế̼.
Những con đường đất liên tỉnh và liên huyện còn kéo dài đến thời bao cấp. Mặc dù được đắp kỹ lưỡng và tu sửa thường xuyên, nhưng khí hậu Việt Nam vào mùa hè thì những con đường đất trở nên rất bụi bặm, vào mùa mưa phùn gió bấc thì trơn trượt và lầy lội vô cùng, nhất là khi xuất hiện các phương tiện cơ giới.
Người đi buôn dần hình thành hai loại phương tiện hoặc dùng xe trâu, xe bò chở hàng, mà chủ yếu là xe trâu, hoặc thuê người gánh vã thành từng thương đoàn không chuyên nghiệp lắm, và tốt nhất là chất hàng lên thuyền đi theo các dòng sông kết hợp với dân gánh vã tại chỗ.
Giao thông đường bộ có vai trò quan trọng với khách bộ hành và vài phương tiện xe cộ, nhưng nếu chuyên chở nặng buộc cậy đến giao thông đường thủy vốn từ thượng cổ là h̼u̼y̼ế̼t̼ ̼m̼ạ̼c̼h̼ lai vãng.
>>> Xem thêm: Chuyện tình “sét đánh” của Vua Lý Nam Đế và người đẹp Thái Bình: Phải lòng chỉ vì nàng…nhổ cỏ
Di chuyển đường thủy
Các đô thị quan trọng trong lịch sử đều có thể ra vào bằng đường sông, và những con sông đó đều thông ra biển. Hệ thống sông Hồng và sông Thái Bình tạo ra một mạng lưới sông ngòi chằng chịt ở đồng bằng Bắc bộ, tỉnh nào cũng có sông lớn sông nhỏ, theo sông có thể đi đến các trung tâm địa phương và làng xã.
Buôn bán và đi lại trên sông tự nhiên là quan trọng. Việc xây dựng Thăng Long,Tây Đô và Huế chủ yếu nhờ cậy đến vận tải đường sông, ngay cả khi xây nhà thờ Phát Diệm cuối thế kỷ 19, các khối đá lớn chuyển từ Thanh Hóa ra Ninh Bình cũng bằng thuyền bè. Tuy nhiên vận tải đường biển lại chủ yếu do người Hoa kiểm soát.
Đi đò dọc tức là đi theo dòng sông dành cho những người đi đường dài, buôn bán xuyên các địa phương, từ cửa biển lên đến miền ngược. Thuyền đi đò dọc thường phải tốt, to rộng, người chèo đò dọc phải khỏe, có điều kiện đi lâu xa nhà và thông thuộc con nước dòng sông. Nhưng thực ra chèo đò dọc ít rủi ro hơn đò ngang, đa số vụ đắm đò rơi vào đò ngang.
Đò ngang tức là chèo thuyền ngang từ bờ bên này sang bờ bên kia và ngược lại, thường do người địa phương đảm nhiệm. Tùy theo khúc sông và địa lý giao thông, các bến đò ngang hình thành, song ít nhất một huyện ăn theo bờ một con sông có một bến đò lớn, nằm kề đường liên huyện hay tỉnh lộ, rồi vài ba làng có một bến đò ngang loại nhỏ.
Những bến nhỏ thường không cố định, ít nhất trong hai mươi năm, hoặc có thể ít hơn, do địa hình con sông thay đổi. Để người từ xa có thể tìm được ra bến đò ngang, người ta thường trồng một cây đa to ở bến đò (cả hai bên bờ), những bến đò lớn còn được xây một giang đình, tức là đình ven sông, một ngôi nhà công cộng cho khách dừng chân, quanh đó là vài ba quán nước mái lá tạm bợ.
(Tổng hợp)
