Ở phố cổ Hà Nội hiện vẫn còn một gia đình giữ được nghề làm hương trầm truyền thống hơn 100 năm nay. Với mỗi gói hương làm ra đều đựng cả cái “tâm” của người làm nghề.
Thời của nghiệp đoàn
Sau mấy lần đặt lịch, chúng tôi mới gặp được nghệ nhân Mai Lộc ở số nhà 26 phố Đồng Xuân. Cụ Lộc năm nay đã gần 90 tuổi, là nghệ nhân làm hương duy nhất của Hà Nội còn sống và lèo lái con thuyền nghề gia truyền vốn rất tròng trành trong thời buổi người khôn của khó.
Trong trí nhớ của cụ Lộc, ngày trước ở phố cổ Hà Nội, nghiệp đoàn sản xuất hương trầm được thành lập và hoạt động rất quy củ, gần như có một “hiến pháp” riêng đối với người làm nghề. Vì thế, không có chuyện hương bị làm ̼g̼i̼ả̼ dẫn đến sự đ̼ộ̼c̼ ̼h̼ạ̼i̼, cũng không có chuyện sản phẩm hương sản xuất tùm lum như bây giờ.
“Hiến pháp” của nghiệp đoàn hương trầm Hà Nội khá n̼g̼h̼i̼ê̼m̼ ̼n̼g̼ặ̼t̼. Họ quy định l̼luật lệ cho các cơ sở sản xuất để giữ uy tín và c̼ạ̼n̼h̼ ̼t̼r̼a̼n̼h̼ với các làng nghề khác trong cả nước. Vì thế, chỉ những thợ giỏi, những người có tâm với nghề mới t̼ồ̼n̼ ̼t̼ạ̼i̼ được với nghề làm hương trầm ở phố cổ.
Tuy vậy, khi nghiệp đoàn t̼a̼n̼ ̼r̼ã̼, các gia đình chuyển đổi sang mô hình hợp tác xã thì nghề làm hương trầm bắt đầu m̼a̼i̼ ̼m̼ộ̼t̼. Cho đến bây giờ, khi thị trường mở cửa thì người ta mới ngơ ngác nhìn lại những tên tuổi sáng giá trong nghề làm hương. Phố cổ vẫn còn đó, nhưng chỉ còn lại mỗi biển hiệu Tân Mỹ Thành trụ vững ở giữa phố Đồng Xuân trầm mặc.
Những cái tên nổi tiếng của Hà Nội xưa trong nghề làm hương phải kể đến cửa hàng Vạn Anh, Tân Mỹ Thành, Đông An Dương, Vạn Lợi và Quảng Thái. Đây là 5 trong số vài chục thành viên trong nghiệp đoàn hương trầm Hà Nội đem lại vinh quang cho nghề.
“Họ sản xuất hương rất điệu nghệ, không dùng chất h̼o̼á̼ ̼h̼ọ̼c̼, tất cả đều thủ công và dùng thảo mộc ư̼ớ̼p̼ ̼t̼ẩ̼m̼ nên người Trung Quốc, Thái Lan đều biết đến. Hương trầm phố cổ cũng từng được các lái buôn nước ngoài nhắm tới. Nhà buôn Bạch Thái Bưởi cũng mang hương phố cổ quảng bá đi khắp nơi”, nghệ nhân Mai Lộc cho hay.
Cụ Lộc chia sẻ thêm: “Thời nay máy móc sản xuất ra nhiều nên hương trầm cũng theo đó mà gia tăng về số lượng. Tôi chưa nói đến chất lượng sản phẩm, mới chỉ xét đến cung cách tổ chức sản xuất sản phẩm hương đã thấy rất l̼ô̼m̼ ̼c̼ô̼m̼. Nghĩa là cơ sở sản xuất nào mạnh thì sống, yếu thì ̼c̼h̼ế̼t̼ dẫn đến việc hương trầm cũng bị thật giả lẫn lộn”.
>>> Xem thêm: Người mang n̼g̼h̼i̼ệ̼p̼ “c̼ư̼ớ̼p̼ c̼ơ̼m̼” Hà Bá sông Hồng: Ngày nào không có việc là ngày an yên
Bốn đời gìn giữ nghề truyền thống
Chẳng cần phải đắn đo, nghệ nhân Mai Lộc khẳng định, gia đình mình đã 4 đời giữ được thứ nghề này ở phố cổ. Bốn thế hệ, tính ra đã trên một trăm năm gia đình họ Mai gắn bó với “chiếc cầu nối t̼â̼m̼ ̼l̼i̼n̼h̼”. Cụ Lộc bảo: “Chúng tôi vốn người Dốc Lã ở Kim Động, tỉnh Hưng Yên. Mẹ tôi tên là Đọi, khi 9 tuổi đã theo chân người cậu ruột từ quê ra Hà Nội lập nghiệp. Trước đó, ông nội và bố tôi cũng đã gia nhập nghiệp đoàn hương trầm. Bây giờ con trai tôi nối nghề, vì giữ được thương hiệu lâu năm nên cũng đỡ vất hơn so với các nghề khác ở phố cổ này”.
Để làm được hương trầm thực thụ không hề đơn giản. Cụ Mai Lộc bật mí, trong hương liệu làm hương trầm phải có rễ cây hương bài. Nhưng rễ cây này rất hiếm, phải quen biết những người lâu năm trong nghề làm thuốc vùng Nghệ Tĩnh thì mới mua được. Ngoài ra, phải trộn với thảo quả, hoa hồi, quế chi, trầm xô, bã mía và một số thứ đặc biệt khác phải giữ kín.
Những bí quyết truyền đời đã khiến dòng họ Mai trở thành một trong những địa chỉ uy tín nhất trong nghề làm hương trầm ở miền Bắc nước ta hàng trăm năm nay. Cụ Mai Lộc cho hay: “Trước kia, ông nhà văn Nguyễn Tuân cũng hay ghé qua cửa hàng chơi và mua hương về đ̼ố̼t̼. Ông ấy đ̼ố̼t̼ ̼h̼ư̼ơ̼n̼g̼ không phải để thờ, mà để thưởng thức cái hương thơm tự nhiên của đất trời. Nghe đâu, ông ấy vừa ngửi hương trầm vừa viết văn viết báo”.
Con trai cụ Lộc, anh Mai Anh tuy chưa phải là một nghệ nhân trong nghề làm hương nhưng những bí quyết gia truyền thì anh nắm rõ trong lòng bàn tay. Ở cửa hàng số 26 bây giờ, cụ Mai Lộc trở thành cố vấn nghề, còn anh Mai Anh trở thành thợ cả. Vì là bí quyết nên người ngoài muốn học lỏm nghề làm hương cũng khó.
Tuy nhiên, anh Mai Anh cho hay: “Không phải ai muốn làm cũng làm được, có người không chịu được mùi hương, chỉ ba bẩy hai mốt ngày đã xin nghỉ việc. Tất nhiên, cũng có những người vào làm chỉ với ý định “ă̼n̼ ̼c̼ắ̼p̼” bí quyết. Nhưng chúng tôi tiếc gì mà không truyền, chỉ sợ họ về rồi dùng h̼o̼á̼ ̼c̼h̼ấ̼t̼ tẩm hương thì bí quyết tự nhiên lại c̼ó̼ ̼h̼ạ̼i̼”.
Bốn đời giữ được nghề làm hương và phát triển được cho đến ngày nay phải nói là một kỳ tích. Hương tuy đắt, nhưng không độc hại và chỉ bán cho những người quen biết ở phố cổ. Thế rồi, tiếng lành đồn xa, dần dần cửa hàng trở nên đông khách. Có những người cách xa hàng ngàn cây số vẫn viết thư đặt hàng. Hay những cụ cao niên ở phố cổ trước ngày mùng 1 và 15 hằng tháng đều đến số nhà 26 mua cho kỳ được một bó hương trầm về thờ gia tiên.
Theo Tri thức và Cuộc sống
