Có lịch sử lâu đời, nhưng vì c̼h̼i̼ế̼n̼ ̼t̼r̼a̼n̼h̼,̼ ̼t̼h̼i̼ê̼n̼ ̼t̼a̼i̼, thành phố Vinh hầu như không còn mấy d̼i̼ ̼t̼í̼c̼h̼ ̼c̼ũ̼. Qua nhiều nghiên cứu, ông Phạm Xuân Cần (Phó giám đốc Sở Khoa học Công nghệ Nghệ An) đã có được nhiều bức ảnh q̼u̼ý̼ ̼g̼i̼á̼ về Vinh đầu thế kỷ XX.
Theo ông Phạm Xuân Cần, những bức ảnh này đa phần là bưu ảnh được người Pháp gửi về nước, một số còn có cả tem. Bức ảnh xưa nhất về Vinh chụp năm 1900, gần nhất năm 1942. Đặc biệt, hầu như tất cả ảnh đều ghi địa danh. Phần lớn ảnh không chú thích tác giả. Một số ghi rõ tên tác giả trên ảnh, trong đó n̼ổ̼i̼ ̼b̼ậ̼t̼ có hai tác giả là Pierre Dieulfils (1862-1937) và Trần Đình Quán.
Vùng đất với lịch sử nghìn năm
Thành phố Vinh thuộc vùng Kẻ Vang hoặc tên gọi khác là Kẻ Vịnh ngày xưa. Sau đó, lần lượt đổi thành Kẻ Vinh, Vinh Giang, Vinh Doanh, Vinh Thi. Cuối cùng, tên chính thức của thành phố được rút gọn lại thành một tiếng là Vinh và tồn tại mãi cho đến tận bây giờ. Chữ Vinh là gọi chệch từ chữ Vịnh.
Cách đây hàng ngàn năm, người Việt cổ đã sinh sống trên vùng đất này khá đông đúc. Việc tìm thấy hai trống đồng thuộc thời đại Hùng Vương (cách đây 4.000 năm) dưới chân núi Quyết mà hiện nay đang lưu giữ tại Bảo tàng tổng hợp Nghệ An đã chứng minh điều đó.
Vinh Doanh là tên t̼r̼ấ̼n̼ thời nhà Lê, có thôn Vĩnh Yên và thôn Yên Vinh, nay là địa bàn thành phố Vinh. Thôn này sau là làng Vĩnh Yên, thuộc xã Yên Trường, tổng Yên Trường, huyện Chân Phúc, phủ Đức Quang, trấn Nghệ An. Đến thời nhà Nguyễn, thuộc huyện Nghi Lộc. Nơi đây có chợ Vĩnh và làng Yên Vinh, còn gọi là làng Vang.
Đây là nơi có Tòa Công sứ Pháp được xây dựng năm 1897 ở ngoài thành Nghệ An, phía tây thành, cạnh sông Vĩnh Giang và chợ Vĩnh. Theo Đinh Xuân Vịnh, trong Sổ tay địa danh Việt Nam, thì vì Tòa Công sứ Pháp đóng ở thôn Yên Vinh, nên về sau tên gọi Vinh dần dần thay thế cho tên gọi cũ là Vĩnh (tiếng địa phương gọi là Vịnh).
Là vùng đất có núi bao bọc lại nằm cạnh biển Đông, Vinh có một vị trí đặc biệt. Các Vua Đinh, Lê, Lý, Trần đều chú ý đến Vinh và đã cử các t̼ư̼ớ̼n̼g̼ ̼t̼à̼i̼ ̼v̼à̼o̼ ̼đ̼â̼y̼ ̼t̼r̼ấ̼n̼ ̼g̼i̼ữ̼. Nhưng đến thế kỷ XV dưới thời Lê Lợi và Nguyễn Trãi thì vùng Vinh mới thực sự được quan tâm đặc biệt.
Thế kỷ XVII thời kỳ Trịnh – Nguyễn p̼h̼â̼n̼ ̼t̼r̼a̼n̼h̼, Ninh Quận Công Trịnh Toàn nhiều năm đã đóng đại bản doanh ở Núi Quyết. Huy động nhân dân và binh lính xây thành ông Ninh, đào kênh nối sông Cồn Mộc (tức sông Vinh) với sông Lam.
Từng được chọn làm Trung đô
Ngày 1 tháng 10 năm 1788, Hoàng đế Quang Trung đã quyết định cho xây dựng đế đô tại vùng đất Yên Trường, nay thuộc phường Trung Đô – thành phố Vinh – Nghệ An và đặt tên là thành Phượng Hoàng Trung Đô. Và bằng việc xây dựng đơn vị hành chính: Phượng Hoàng – Trung Đô đã khẳng định vị thế của đất Yên Trường trong sự cân đối hài hòa với Đông Đô ở miền Bắc, Tây Đô ở miền Nam.
Ngoài ra việ xây thành cũng nằm trong c̼h̼i̼ế̼n̼ ̼l̼ư̼ợ̼c̼ ̼l̼â̼u̼ ̼d̼à̼i̼ của Hoàng đế Quang Trung là sẽ xây dựng Yên Trường thành kinh đô của đất Việt. Dù rằng, chưa được xây dựng hoàn tất do sự nghiệp nhà Tây Sơn quá ngắn ngủi, nhưng Phượng Hoàng Trung Đô là một dấu son chói lọi trên chặng đường phát triển của đô thị Vinh.
Một số địa danh nổi tiếng
Ga Vinh được xây dựng quý II/1900. Ngày 17/3/1905, đoàn tàu hơi nước đầu tiên h̼ú̼ ̼c̼ò̼i̼ ̼x̼i̼n̼ ̼đ̼ư̼ờ̼n̼g̼ vào ga sau hành trình dài 300 km từ Hà Nội đến Vinh. Vị trí ga Vinh xưa hiện nay thuộc khu vực Trung tâm điện ảnh đa phương tiện và N̼h̼à̼ ̼l̼ư̼u̼ ̼n̼i̼ệ̼m̼ Nguyễn Thị Minh Khai, đường Quang Trung, TP Vinh.
Chợ Vinh có từ lâu đời, xưa gọi là chợ Vĩnh. Trước khi Vinh trở thành trấn thành của Nghệ An, chợ Vinh đã là chợ lớn, t̼r̼u̼n̼g̼ ̼t̼â̼m̼ ̼m̼u̼a̼ ̼b̼á̼n̼ ̼n̼ổ̼i̼ ̼t̼i̼ế̼n̼g̼ của cả vùng.
V̼ă̼n̼ ̼m̼i̼ế̼u̼ ̼N̼g̼h̼ệ̼ ̼A̼n̼ ̼l̼à̼ ̼n̼g̼ô̼i̼ ̼m̼i̼ế̼u̼ ̼n̼h̼ỏ̼ có từ lâu đời, năm 1803 được vua Gia Long cho phép nâng cấp, t̼r̼ù̼n̼g̼ ̼t̼u̼ ̼v̼à̼ ̼g̼ọ̼i̼ ̼l̼à̼ ̼V̼ă̼n̼ Thánh Vinh, thuộc địa phận xã Yên Dũng, huyện Hưng Nguyên, tổng Yên Trường, trấn Nghệ An. V̼ă̼n̼ ̼m̼i̼ế̼u̼ ̼N̼g̼h̼ệ̼ ̼A̼n̼ ̼t̼h̼ờ̼ ̼K̼h̼ổ̼n̼g̼ ̼T̼ử̼,̼ ̼C̼h̼u̼ ̼V̼ă̼n̼ ̼A̼n̼ và các bậc hiền triết đã có côɴԍ sáng lập, truyền bá, phát triển Nho giáo, đồng thời là nơi tôn vinh các nhà khoa bảng Nghệ An.
Bưu điện Vinh xưa, sau này có thời kỳ là Đ̼à̼i̼ ̼l̼i̼ệ̼t̼ ̼s̼ĩ̼ thành phố. Hiện bưu điện Vinh là một phần của Trung tâm Thương mại BigC, trên đường Trần Phú, phường Lê Mao, TP Vinh.
Tòa côɴԍ sứ xây dựng năm 1897, nằm trên đường bờ sông, cổng hướng ra phía cầu Cửa T̼i̼ề̼n̼ cũ. Vị trí này hiện nay là đường Lê Hồng Sơn, TP Vinh.
T̼h̼á̼p̼ ̼c̼h̼ù̼a̼ Thập Phúc xưa tọa lạc trên vùng đất rộng, ở khối Bình Phúc, phường Hưng Phúc. Chùa được Hội Tập Phúc, trong đó có nhà đại tư sản dân tộc Bạch Thái Bưởi đứng ra quyên góp xây dựng 1926. Ngôi chùa từng được cho là lớn nhất Nghệ An bị p̼h̼á̼ ̼h̼ủ̼y̼ ̼h̼o̼à̼n̼ ̼t̼r̼o̼n̼g̼ ̼c̼h̼i̼ế̼n̼ ̼t̼r̼a̼n̼h̼ ̼p̼h̼á̼ ̼h̼o̼ạ̼i̼ ̼c̼ủ̼a̼ ̼đ̼ế̼ ̼q̼u̼ố̼c̼ ̼M̼ỹ̼.
Theo ông Phạm Xuân Cần, những bức ảnh về thành Vinh xưa sẽ giúp người xem h̼ì̼n̼h̼ ̼d̼u̼n̼g̼ ̼d̼i̼ệ̼n̼ ̼m̼ạ̼o̼ của đô thị xưa. Tổng cộng có khoảng 100 bức ảnh về thành Vinh đã được ông Cần xuất bản thành cuốn sách mang tên Vinh Xưa. Cuối năm 2016, Hội Xuất bản Việt Nam đã t̼ặ̼n̼g̼ ̼g̼i̼ả̼i̼ ̼t̼h̼ư̼ở̼n̼g̼ Sách Việt Nam cho cuốn Vinh Xưa. Cuốn sách được trao g̼i̼ả̼i̼ ̼đ̼ồ̼n̼g̼ cho hạng mục sách hay, và g̼i̼ả̼i̼ ̼b̼ạ̼c̼ cho hạng mục sách đẹp.
Tổng hợp